Lokalna Organizacja Turystyczna Powiatu Szczycieńskiego
MIASTO I GMINA SZCZYTNO
SZCZYTNO
ZAMEK - RATUSZ - MUZEUM
Na przełomie XIII i XIV wieku na przesmyku między Jeziorem Domowym Dużym i Jeziorem Domowy Małym, Krzyżacy założyli drewniano – ziemską strażnicę, w miejscu której później stanął murowany zamek. Zarówno dzieje strażnicy jak i zamku, były bardzo burzliwe i do chwili obecnej jest wiele kwestii spornych między historykami co do losów tych obiektów. Niemniej jednak nie ulega wątpliwości, że pod koniec XIV wieku wzrosło znaczenie Szczytna i zamku pod względem militarno – strategicznym dla państwa krzyżackiego w Prusach. Poza istotną funkcją obronną zamek był również siedzibą administracyjnej władzy zakonnej (siedziba prokuratora). Po sekularyzacji Prus zamek stracił swój dotychczasowy charakter i stał się siedzibą starosty szczycieńskiego. Pod koniec XVI wieku za sprawą pruskiego księcia Jerzego Fryderyka zamek przekształcono w luksusową rezydencję myśliwską. Czasy świetności zamku nie trwały jednak długo, bo podupadał już w połowie XVII wieku. W wieku XVIII groził my całkowity upadek, ponieważ z braku gospodarza, miejscowa ludność rozbierała zamek w celu pozyskania budulca do budowy własnych domów. Tak popadając w coraz gorszą ruinę przetrwał do XX wieku. W ocalałej części w 1925 roku ulokowano muzeum powiatowe - Heimatmuseum Kreis Ortelsburg, a w latach 1945-1948 mieściło się tam Muzeum Mazurskie, utworzone na bazie zbiorów muzeum niemieckiego. Obecnie Muzeum Mazurskie w Szczytnie Oddział Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie mieści się w ratuszu miejskim, który wybudowano w latach 1936 – 1937 w miejscu dawnego przedzamcza. Monumentalny ratusz nawiązujący architekturą do czasów średniowiecza jest siedzibą władz samorządowych. Część pozostałych murów zamkowych zabezpieczono w formie trwałej ruiny.
KOŚCIÓŁ CHRZEŚCIJAN BAPTYSTÓW
Budowla wzniesiona w 1903 roku jest obiektem typowym dla architektury neogotyckiej tego okresu. W 1929 roku przebudowano kruchtę wejściową. W tylnej części znajduje się aneks mieszkalny, połączony z kaplicą.
KOŚCIÓŁ WNIEBOWZIĘCIA NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY
Neogotycka budowla powstała w latach 1898 – 1899. Po wojnie odbudowana co przyczyniło się do zmiany pierwotnego kształtu kościoła. Wnętrze zdobią neogotyckie sklepienia i filary, zespół witraży oraz wiele zabytkowych elementów. Przy kościele znajduje się plebania wybudowana w 1916 roku.
KOŚCIÓŁ EWANGELICKO - AUGSBURSKI
W miejscu dzisiejszego kościoła ewangelickiego już w XV wieku stał pierwszy drewniany kościół, który spłonął w latach 1520 – 1521. Został odbudowany, jednak wiek XVII nie był łaskawy dla tego obiektu, który w tym czasie płoną czterokrotnie. Budowę murowanego kościoła rozpoczęto w 1714 roku, a ostatecznie wybudowany został w latach 1717 – 1719. Okres I i II wojny światowej obszedł się „łagodnie” z kościołem, ponieważ ocalał jako jeden z nielicznych wśród ogromu zniszczeń, jakie dotknęły Szczytno w tym okresie. Architektura świątyni nawiązuje do stylu barokowego, a wnętrze zachowuje jej pierwotny charakter.
CHATA MAZURSKA
Chata o ścianach z bali na podmurówce z gliny, wyróżniająca się charakterystyczną ozdobą na szczycie, pochodzi z XIX wieku i jest reliktem zabudowy drewnianej wsi Bartna Strona. Na posesji zorganizowana jest wystawa dawnego ciężkiego sprzętu gospodarczego. Natomiast wewnątrz znajduje się wystawa drobnych sprzętów gospodarstwa domowego.
Chatę można zwiedzać w każdy wtorek w godz. 17.00-19.00, a w miesiącach lipiec-sierpień dodatkowo w piątki w godz. 10.00-13.00.
Dla grup zorganizowanych możliwe są inne terminy po wcześniejszym (min. 2 dni) uzgodnieniu telefonicznym tel. 696-605-297.
GMACH SĄDU
Pochodzący z roku 1867 – 1869 gmach sądu to nietypowa jak na ten okres obiekt, ponieważ użyto do jego budowy żółtej cegły, która całkowicie odbiega od form i zasad stosowanych w budownictwie na tym terenie.
GMACH STAROSTWA POWIATOWEGO
Wzniesiony w 1885 roku jako siedziba starostwa, gdzie znajdowało się także mieszkanie starosty. Dziś w budynku mieści się urząd skarbowy.
SZPITAL
Historyczny budynek wzniesiony w latach 1908 – 1909. Kilkakrotnie rozbudowywany i modernizowany. Na terenie obiektu znajduje się również niewielka kaplica przedpogrzebowa.
BROWAR
Wybudowany został przez Fryderyka Daumana w roku 1898 jako nowoczesny kompleks budynków. Wielokrotnie podlegał modernizacji. Należał on do największych browarów w regionie. Po drogiej wojnie światowej produkowano w nim znane w całym kraju piwo „Jurand”. Obecnie działa tam Fabryka Likierów "TARPAN".
DWORZEC KOLEJOWY
Dworzec wybudowano w 1883 roku, kiedy otwarto pierwszą linię kolejową relacji Szczytno – Olsztyn. Jako jeden z niewielu budynków, dotrwał do dzisiejszych czasów w swoim historycznym kształcie.
BUDYNEK SZKOŁY
Szkołę przy ul. Polskiej wybudowano w 1885 roku i jest to najstarszy budynek szkolny w Szczytnie. Kiedyś mieściło się tu gimnazjum, znane jako Hindenburgschule. Obecnie mieści się tam Zespół Szkół nr. 2 im. Jędrzeja Śniadeckiego.
ZESPÓŁ KOSZAR - OBECNIE WYŻSZA SZKOŁA POLICJI
Historia koszar i dawnego ośrodka szkoleniowego milicji jest bogata, i wiąże się z przemianami społeczno – ustrojowymi, jakie dokonywały się w naszym kraju. Obecnie w miejscu tym mieści się Wyższa Szkoła Policji, którą powołano na mocy rozporządzenia Rady Ministrów w 1990 roku. Zasadnicza część zabudowań przy ul. Marszałka Piłsudskiego wzniesiona została w 1886 roku. W kolejnych latach koszary rozbudowywano, a przed wojną mieściła się tam największa w Niemczech tresura sokołów.
DOM DZIECKA
Budynek dzisiejszego Zespołu Placówek Opiekuńczo – Wychowawczych przy ul. Niepodległości pochodzi z 1903 roku. Od 1 stycznia 1946 roku mieścił się tam Dom Dziecka, a przed wojną Dom Starców.
CMENTARZE:
Żydowski, ul. Łomżyńska;
Ewangelicki z XIX wieku, ul. Marszałka Piłsudskiego, dziś teren parkowy;
Wojenny przy szosie do Ostrołęki z okresu II wojny światowej;
Wojenny z okresu I wojny światowej przy ul. Poznańskiej;
LIPOWIEC
- kościół katolicki pw. Św. Walentego i Św. Jakuba (1892r),
- kapliczka (1902r.),
- cmentarz parafialny,
- drewniana plebania - dom z początku XX w.,
- kościół ewangelicki (1905-1906)
SZYMANY
- kościół ewangelicki obecnie katolicki p.w. Matki Boskiej Częstochowskiej z 1938r.,
- kaplica Baptystów Chrześcijan wzniesiona w 1928r. (murowana, tynkowana),
- chałupy drewniane.
TRELKOWO
- dawny kościół ewangelicki - obecnie katolicki pw. św. Maksymiliana Kolbe, wybudowany w 1757 r. Budowla murowana, z kamienia i cegły z masywna wieżą dwukondygnacyjną. Kilka gotyckich rzeźb z kościoła w Trelkowie obecnie znajduje się w zbiorach Muzeum Mazurskiego w Szczytnie,
- pomnik z pierwszej wojny światowej, oznajmujący się przy kościele, w formie otwartej księgi. Pomnik upamiętnia mieszkańców parafii poległych w tej wojnie,
- grób pastora (przy kruchcie) z żeliwnym krzyżem,
- kaplica chrześcijan baptystów z lat 1928-1929 (należąca do zboru w Dźwierzutach). W latach 1954-1988 była dzierżawiona przez Kościół Adwentystów Dnia Siódmego, obecnie nie użytkowana,
- dawny cmentarz ewangelicki z zachowanymi nagrobkami i pomnikami.
STARE KIEJKUTY
- cmentarzysko z okresu brązu, co świadczy o dość wczesnym osadnictwie w tym miejscu,
- siedziba jednostki wojskowej 2669, którą jesienią 1971 przekształcono w będący tajną nazwą Ośrodek Kształcenia Kadr Wywiadu podlegający pod Departament I MSW PRL, formalnie część Nadwiślańskich Jednostek Wojskowych MSW. Obecnie Ośrodek Szkolenia Agencji Wywiadu.
GMINA DŹWIERZUTY
RAŃSK
- zespół dworski - zachowało się część budynków folwarcznych, m.in. czworak, obora oraz zespół budynków młyna,
- budynek dawnej mleczarni (z wysokim kominem),
- szkoła z przełomu XIX i XX w.,
- kościół ewangelicki, wybudowany w latach 1815-1817, murowany. We wnętrzu dziewiętnastowieczny ołtarz kolumnowy oraz tablice z nazwiskami żołnierzy poległych w czasie wojny z lat 1813-1814 i 1918. We wnętrzu zabytkowy żeliwny piec,
- budynek plebanii.
DŹWIERZUTY
- gotycki kościół ewangelicko-augsburski z XIV w. po pożarze z 1692 roku przebudowany. Kościół o układzie prostokąta w stylu późnogotyckim z elementami barokowymi. W szczycie prezbiterium znajduje się chorągiewka metalowa z data 1695 r. wieża trzykondygnacyjna, wzmocniona skarpami w narożnikach,
- stary cmentarz przy kościele ewangelickim - Znajduje się nam grób pastorów J. E. Kiehla, oraz Gustawa Henke, superprezbitera Friedricha Brachogela. Na terenie cmentarza obejrzeć można zabytkowe żeliwne oraz stalowe kute krzyże nagrobne, żeliwne ogrodzenia oraz unikatowe tablice z czarnej masy szklanej z ciekawym wzornictwem,
- neogotycki kościół katolicki p.w. Przenajświętszej Trójcy – wybudowany w latach 1880-1884 z czerwonej cegły, z wieżą o szpiczastym dachu. Okna zdobią maswerki, prezbiterium gwieździste sklepienie. Kropielnica pochodzi z 1874 r. W kościele zobaczyć można neogotyckie wnętrze, ołtarz główny z figurami aniołów, dwa ołtarze boczne, ambonę oraz neogotyckie witraże,
- cmentarz katolicki, położony koło kościoła.
BUDY
- zespół parkowo-dworski: pałac, zabudowania folwarczne, czworaki oraz park o charakterze parku krajobrazowego,
- budynek dworu zbudowany w połowie XIX w. W latach późniejszych był rozbudowany, architektonicznie nawiązuje do baroku i eklektyzmu.
POPOWA WOLA
- zespół dworsko–folwarczny zbudowany w połowie XIX w. Budynki gospodarcze zostały przebudowane, zachowała się jedynie oryginalna stajnia. Park, zaprojektowany przez Johanna Larassa, zachował się tylko w części północnej,
- budynek dworca kolejowego, murowany z czerwonej cegły (przy drodze do Grodzisk),
- szkoła wybudowana w 1908 r.,
- cmentarz ewangelicki znajdujący się przy drodze koło dworca kolejowego, z kwatera z okresu pierwszej wojny światowej (2 oficerów i 16 żołnierzy armii rosyjskiej).
ZALESIE
- zespół pałacowy z parkiem, wybudowany około połowy XIX w; w duchu neogotyku angielskiego, o charakterze harmonijnie łączącej elementy symetrii z urozmaiconym detalem architektonicznym, należy do najciekawszych i najlepiej zachowanych przykładów architektury reprezentacyjnej na terenie Mazur Południowych; wokół pałacu park o charakterze krajobrazowym, zaprojektowany przez Johanna Larassa w 1865 roku, wyróżniający się ciekawą kompozycją oraz rzadkimi gatunkami drzew.
MAŁSZEWKO
- spichlerz z początków XX, nawiązujący do architektury ruskiej; dwór szlachecki położony na północnym brzegu j. Małszewskiego, jeden z najstarszych majątków, swoją genezą sięgający okresu średniowiecza.
GRĄDY
- wieś szlachecka;
- dwór z XX w. z ciekawą elewacją, nakryty łamanym dachem jest przykładem dobrej architektury o formach harmonijnie nawiązujących do otaczającego go krajobrazu,
- park dworski,
- zabudowa folwarczna- częściowo zachowane, spichlerz o trzech kondygnacjach wraz z czworakami.
JABŁONKA
- park podworski o charakterze krajobrazowym, zaprojektowany przez Johanna Larassa w 1865 r.
- dwór i folwark szlachecki,
- fragment ogrodzenia z zabytkową bramą wjazdową i żeliwnymi okuciami,
- pozostałości po pałacu (zbudowany w 1859 r.) - zachowały się jedynie fundamenty. Pałac zbudowano w połowie XIX w. w stylu eklektycznym,
- murowana szkoła dwuklasowa z początku XX w., z częścią mieszkalną dla nauczyciela (obecnie budynek mieszkalny).
GMINA JEDWABNO
JEDWABNO
- willa z 1905r. przy ul. 1 Maja 59,
- domy o charakterze kamieniczek (ul. 1 Maja, ul Odrodzenia, ul. Olsztyńska),
- domy drewniane (ul. Odrodzenia, ul. Olsztyńska)
- kościół katolicki pw. św. Józefa, zbudowany w 1930 r., murowany z drewnianą wieżą, założony na planie prostokąta z trójbocznie zamkniętym prezbiterium. Dach dwuspadowy. Ołtarz główny w stylu neorenesansowym, przed ołtarzem neogotycka balustrada,
- cmentarz ewangelicki, położony po obu stronach drogi do Nidzicy, ze starymi drzewami oraz słabo zachowanymi nagrobkami.
MAŁSZEWO
- drewniana karczma z XVIII w. - założona z dwóch przylegających do siebie budynków - karczmy i stajni - wzniesiona w konstrukcji zrębowej, łączonej na jaskółczy ogon, z zachowanym starym układem komunikacyjnym wnętrza, jest jedynym tego typu obiektem zachowanym na terenie Mazur,
- młyn, przy którym rośnie pomnikowa lipa.
GMINA ŚWIĘTAJNO
ŚWIĘTAJNO
- budynki murowane z początku XX w., (ul. Dworcowa, ul. Mickiewicza, ul. Żymierskiego),
- szkoła, wybudowana po I wojnie światowej,
- kościół ewangelicki, wybudowany w latach 1918-1922,
- kościół Chrześcijan Baptystów, wybudowany w 1908 r., w zastępstwie starszej kaplicy z 1883 r., znajdującej się w Piasutnie. Zbór czynny był do 1986 r., obecnie jako filialny zboru w Szczytnie,
Obelisk - fragment dawnego pomnika, poświęconego poległym w pierwszej wojnie światowej.
PIASUTNO
- chaty mazurskie,
- szkoła polska (1931r), cmentarz ewangelicki obsadzony lipowym starodrzewiem.
SPYCHOWO
- kościół neogotycki z 1905 r. Dawniej ewangelicki obecnie katolicki pod wezwaniem Matki Boskiej Niestającej Pomocy. W wystroju wnętrza neogotycka ambona, zespół ławek oraz drewniane empory.
- budynek plebanii z początku XX w.,
- dawny cmentarz ewangelicki (za wsią),
- szkoła, zbudowana w 1931 r.
JERUTKI
- kościół filialny, do lat 80. XX w. ewangelicki, obecnie katolicki. Budowla jednonawowa o konstrukcji ryglowej, wzniesiona w 1734 r. W kościele znajdują się barokowe organy, zniekształcone współczesnymi przeróbkami. Pod empora zachodnia znajduje się wmurowana w posadzkę płyta epitafijna żony pierwszego księdza w Jerutkach z 1711 r.,
- cmentarz, częściowo zniszczony, położony przy kościele,
- pomnik poświęcony mieszkańcom parafii, poległym w czasie pierwszej wojny światowej (w murze na cmentarzu od strony drogi wiejskiej).
- plebania, wzniesiona na początku XIX w., z dachem naczułkowym,
- szkoła, położona na południe od kościoła, wybudowana w 1906 r., dwupiętrowa, murowana.
GMINA ROZOGI
KLON
- zabytkowa wieś o układzie szkatułkowym,
- katolicki kościół pw. Znalezienia Krzyża Świętego w Klonie wybudowano w 1861. Kamienna budowla, z górną częścią z czerwonej cegły. Wieża z spiczastym dachem,
- 40 chałup z końca XIX wieku jako najcenniejszy w regionie oraz w skali kraju zespołem tradycyjnej zwartej drewnianej zabudowy,
- budynek drewnianej szkoły, położony na skraju wsi, o konstrukcji zrębowej z dwuspadowym dachem.
- pomnik mieszkańców, poległych w czasie pierwszej wojny światowej, znajdujący się przed szkoła,
- cmentarz z zachowanym, historycznym układem oraz zabytkowymi nagrobkami i krzyżami.
ROZOGI
- dawny kościół ewangelicki, od 1977 r. katolicki pw. św. Marii Magdaleny, zbudowany w 1885 r. w stylu neogotyckim w miejsce dawnego, drewnianego, który spłonął w 1700r., jest to budowla z żółtej cegły, z wieżą i z nowym wyposażeniem wnętrza, szkoła zbudowana w 1898 r.,
- pomnik poległych w czasie pierwszej wojny światowej,
- cmentarz z okresu pierwszej wojny światowej.
GMINA PASYM
PASYM
- neogotycki ratusz (wybudowany w latach 1854-1855 w miejscu starszego, średniowiecznego, spalonego w 1583 r.), założony na planie kwadratu i nawiązujący do stylu klasycystycznego. Obecnie ratusz znajduje się na dużym placu - dawniej były tu ciasne uliczki z gęstą zabudową,
- neogotycki kościół pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa (katolicki) z z 1876 r. wybudowany w miejscu dawnego zamku,
- były budynek sądu (1904r.),
- wieża ciśnień (1911r.),
- budynek poczty, układ urbanistyczny,
- kapliczki zabytkowe,
- cmentarze,
- kamieniczki,
- młyn ze spichlerzem z 1902 r.,
- szkoły.
GROM
- wieś królewska,
- osiedle kochówek,
- dwa murowane z czerwonej cegły budynki (1909r.)w pobliżu torów,
- pozostałości dawnej cegielni,
- szkoła dwukondygnacyjna, murowana z czerwonej cegły (XIX/XX w.),
- cmentarz ewangelicki.
ELGANOWO
- dwór szlachecki (najstarszy na tym terenie - późnobarokowy dwór, XVIII w.); założony na rzucie prostokąta, z reprezentacyjną klatką schodową i salonem na osi, nakryty dachem mansardowym, jest jedynym zachowanym przykładem barokowej architektury dworskiej na terenie południowych Mazur. Otaczający go niegdyś park zachowany obecnie w stanie szczątkowym. Przy dworze dawne zabudowanie folwarczne.
TYLKOWO
- budownictwo murowane z końca XIX w.,
- szkoła murowana z czerwonej cegły(XIX/XX w.),
- dawny zespół młyński (spichlerz, młyn, urządzenia oraz młynarzówka) z początku XX w.
GMINA WIELBARK
WIELBARK
- kościół ewangelicki, dawna świątynia wybudowana w 1721r., został rozebrany w 1819r., a w latach 1823-1827 wybudowano nowy kościół,
- neogotycki kościół katolicki pw. św. Jana Nepomucena, wybudowany w latach 1879-1880. Strop na drewnianych podciągach i kroksztynach, wyposażenie neogotyckie, witraże wykonane w latach 60. XX w. przez Stanisława Pawlisza z Poznania,
- neogotycka kapliczka z 1885 r. (obok kościoła), z czerwonej cegły, z marmurową tabliczką i napisem "Pod Twoją Obronę uciekamy się Primo annivers. Dedicat hujus Ecclesiae s. tit. s. Joannis Nep. Dom. infr. Oct. SS. App. Petri et Pauli 1885",
- cmentarz wojenny (droga na Jedwabno) z mogiłami 399 żołnierzy armii niemieckiej i rosyjskiej, którzy zmarli w miejscowym lazarecie (był w kościele ewangelickim),
- cmentarz wojenny (w lesie) dla żołnierzy zmarłych głównie na cholerę (145 żołnierzy głównie armii rosyjskiej),
- pomnik generała Samsonowa- kilka kilometrów za Wielbarkiem.
WESOŁOWO
- zabytkowa, murowana zabudowa w układzie ulicówki z początku XX w.,
- drewniane chałupy z końca XIX w.,
- dawna szkoła (obecnie mieszkanie prywatne) z przełomu XIX i XX w.,
- leśniczówka, znajdująca się na skraju wsi,
- dawny cmentarz ewangelicki.
LESINY WIELKIE
- kościół katolicki p.w. Niepokalanego Poczęcia NPM, wybudowany w 1859 - budowla eklektyczna z elementami angielskiego neogotyku. Kościół założony na planie wydłużonego prostokąta, z wieżą od zachodniej strony oraz trójbocznym prezbiterium od wschodu. Wnętrze świątyni z wyposażeniem neogotyckim z końca XIX w., ołtarz główny i dwa ołtarze boczne, ambona (z intrawersowanymi symbolami czterech ewangelistów), chór, stacje drogi krzyżowej oraz ławki i konfesjonały,
- plebania z końca XIX w, murowana i otynkowana, z wieżyczkami wieńczącymi narożniki,
- grób ks. Józefa Temmsa- proboszcza parafii w Lesinach, zm. w 1882 r., z zabytkowym żeliwnym krzyżem, znajdujący się za prezbiterium,
- stary cmentarz parafialny (katolicki),
- cmentarz ewangelicki (za wsią) z kwatera z okresu pierwszej wojny światowej,
z pochowanymi 5 żołnierzami armii niemieckiej i dwoma żołnierzami armii rosyjskiej.
SZCZYTNO
ZAMEK - RATUSZ - MUZEUM
Na przełomie XIII i XIV wieku na przesmyku między Jeziorem Domowym Dużym i Jeziorem Domowy Małym, Krzyżacy założyli drewniano – ziemską strażnicę, w miejscu której później stanął murowany zamek. Zarówno dzieje strażnicy jak i zamku, były bardzo burzliwe i do chwili obecnej jest wiele kwestii spornych między historykami co do losów tych obiektów. Niemniej jednak nie ulega wątpliwości, że pod koniec XIV wieku wzrosło znaczenie Szczytna i zamku pod względem militarno – strategicznym dla państwa krzyżackiego w Prusach. Poza istotną funkcją obronną zamek był również siedzibą administracyjnej władzy zakonnej (siedziba prokuratora). Po sekularyzacji Prus zamek stracił swój dotychczasowy charakter i stał się siedzibą starosty szczycieńskiego. Pod koniec XVI wieku za sprawą pruskiego księcia Jerzego Fryderyka zamek przekształcono w luksusową rezydencję myśliwską. Czasy świetności zamku nie trwały jednak długo, bo podupadał już w połowie XVII wieku. W wieku XVIII groził my całkowity upadek, ponieważ z braku gospodarza, miejscowa ludność rozbierała zamek w celu pozyskania budulca do budowy własnych domów. Tak popadając w coraz gorszą ruinę przetrwał do XX wieku. W ocalałej części w 1925 roku ulokowano muzeum powiatowe - Heimatmuseum Kreis Ortelsburg, a w latach 1945-1948 mieściło się tam Muzeum Mazurskie, utworzone na bazie zbiorów muzeum niemieckiego. Obecnie Muzeum Mazurskie w Szczytnie Oddział Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie mieści się w ratuszu miejskim, który wybudowano w latach 1936 – 1937 w miejscu dawnego przedzamcza. Monumentalny ratusz nawiązujący architekturą do czasów średniowiecza jest siedzibą władz samorządowych. Część pozostałych murów zamkowych zabezpieczono w formie trwałej ruiny.
KOŚCIÓŁ CHRZEŚCIJAN BAPTYSTÓW
Budowla wzniesiona w 1903 roku jest obiektem typowym dla architektury neogotyckiej tego okresu. W 1929 roku przebudowano kruchtę wejściową. W tylnej części znajduje się aneks mieszkalny, połączony z kaplicą.
KOŚCIÓŁ WNIEBOWZIĘCIA NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY
Neogotycka budowla powstała w latach 1898 – 1899. Po wojnie odbudowana co przyczyniło się do zmiany pierwotnego kształtu kościoła. Wnętrze zdobią neogotyckie sklepienia i filary, zespół witraży oraz wiele zabytkowych elementów. Przy kościele znajduje się plebania wybudowana w 1916 roku.
KOŚCIÓŁ EWANGELICKO - AUGSBURSKI
W miejscu dzisiejszego kościoła ewangelickiego już w XV wieku stał pierwszy drewniany kościół, który spłonął w latach 1520 – 1521. Został odbudowany, jednak wiek XVII nie był łaskawy dla tego obiektu, który w tym czasie płoną czterokrotnie. Budowę murowanego kościoła rozpoczęto w 1714 roku, a ostatecznie wybudowany został w latach 1717 – 1719. Okres I i II wojny światowej obszedł się „łagodnie” z kościołem, ponieważ ocalał jako jeden z nielicznych wśród ogromu zniszczeń, jakie dotknęły Szczytno w tym okresie. Architektura świątyni nawiązuje do stylu barokowego, a wnętrze zachowuje jej pierwotny charakter.
CHATA MAZURSKA
Chata o ścianach z bali na podmurówce z gliny, wyróżniająca się charakterystyczną ozdobą na szczycie, pochodzi z XIX wieku i jest reliktem zabudowy drewnianej wsi Bartna Strona. Na posesji zorganizowana jest wystawa dawnego ciężkiego sprzętu gospodarczego. Natomiast wewnątrz znajduje się wystawa drobnych sprzętów gospodarstwa domowego.
Chatę można zwiedzać w każdy wtorek w godz. 17.00-19.00, a w miesiącach lipiec-sierpień dodatkowo w piątki w godz. 10.00-13.00.
Dla grup zorganizowanych możliwe są inne terminy po wcześniejszym (min. 2 dni) uzgodnieniu telefonicznym tel. 696-605-297.
GMACH SĄDU
Pochodzący z roku 1867 – 1869 gmach sądu to nietypowa jak na ten okres obiekt, ponieważ użyto do jego budowy żółtej cegły, która całkowicie odbiega od form i zasad stosowanych w budownictwie na tym terenie.
GMACH STAROSTWA POWIATOWEGO
Wzniesiony w 1885 roku jako siedziba starostwa, gdzie znajdowało się także mieszkanie starosty. Dziś w budynku mieści się urząd skarbowy.
SZPITAL
Historyczny budynek wzniesiony w latach 1908 – 1909. Kilkakrotnie rozbudowywany i modernizowany. Na terenie obiektu znajduje się również niewielka kaplica przedpogrzebowa.
BROWAR
Wybudowany został przez Fryderyka Daumana w roku 1898 jako nowoczesny kompleks budynków. Wielokrotnie podlegał modernizacji. Należał on do największych browarów w regionie. Po drogiej wojnie światowej produkowano w nim znane w całym kraju piwo „Jurand”. Obecnie działa tam Fabryka Likierów "TARPAN".
DWORZEC KOLEJOWY
Dworzec wybudowano w 1883 roku, kiedy otwarto pierwszą linię kolejową relacji Szczytno – Olsztyn. Jako jeden z niewielu budynków, dotrwał do dzisiejszych czasów w swoim historycznym kształcie.
BUDYNEK SZKOŁY
Szkołę przy ul. Polskiej wybudowano w 1885 roku i jest to najstarszy budynek szkolny w Szczytnie. Kiedyś mieściło się tu gimnazjum, znane jako Hindenburgschule. Obecnie mieści się tam Zespół Szkół nr. 2 im. Jędrzeja Śniadeckiego.
ZESPÓŁ KOSZAR - OBECNIE WYŻSZA SZKOŁA POLICJI
Historia koszar i dawnego ośrodka szkoleniowego milicji jest bogata, i wiąże się z przemianami społeczno – ustrojowymi, jakie dokonywały się w naszym kraju. Obecnie w miejscu tym mieści się Wyższa Szkoła Policji, którą powołano na mocy rozporządzenia Rady Ministrów w 1990 roku. Zasadnicza część zabudowań przy ul. Marszałka Piłsudskiego wzniesiona została w 1886 roku. W kolejnych latach koszary rozbudowywano, a przed wojną mieściła się tam największa w Niemczech tresura sokołów.
DOM DZIECKA
Budynek dzisiejszego Zespołu Placówek Opiekuńczo – Wychowawczych przy ul. Niepodległości pochodzi z 1903 roku. Od 1 stycznia 1946 roku mieścił się tam Dom Dziecka, a przed wojną Dom Starców.
CMENTARZE:
Żydowski, ul. Łomżyńska;
Ewangelicki z XIX wieku, ul. Marszałka Piłsudskiego, dziś teren parkowy;
Wojenny przy szosie do Ostrołęki z okresu II wojny światowej;
Wojenny z okresu I wojny światowej przy ul. Poznańskiej;
LIPOWIEC
- kościół katolicki pw. Św. Walentego i Św. Jakuba (1892r),
- kapliczka (1902r.),
- cmentarz parafialny,
- drewniana plebania - dom z początku XX w.,
- kościół ewangelicki (1905-1906)
SZYMANY
- kościół ewangelicki obecnie katolicki p.w. Matki Boskiej Częstochowskiej z 1938r.,
- kaplica Baptystów Chrześcijan wzniesiona w 1928r. (murowana, tynkowana),
- chałupy drewniane.
TRELKOWO
- dawny kościół ewangelicki - obecnie katolicki pw. św. Maksymiliana Kolbe, wybudowany w 1757 r. Budowla murowana, z kamienia i cegły z masywna wieżą dwukondygnacyjną. Kilka gotyckich rzeźb z kościoła w Trelkowie obecnie znajduje się w zbiorach Muzeum Mazurskiego w Szczytnie,
- pomnik z pierwszej wojny światowej, oznajmujący się przy kościele, w formie otwartej księgi. Pomnik upamiętnia mieszkańców parafii poległych w tej wojnie,
- grób pastora (przy kruchcie) z żeliwnym krzyżem,
- kaplica chrześcijan baptystów z lat 1928-1929 (należąca do zboru w Dźwierzutach). W latach 1954-1988 była dzierżawiona przez Kościół Adwentystów Dnia Siódmego, obecnie nie użytkowana,
- dawny cmentarz ewangelicki z zachowanymi nagrobkami i pomnikami.
STARE KIEJKUTY
- cmentarzysko z okresu brązu, co świadczy o dość wczesnym osadnictwie w tym miejscu,
- siedziba jednostki wojskowej 2669, którą jesienią 1971 przekształcono w będący tajną nazwą Ośrodek Kształcenia Kadr Wywiadu podlegający pod Departament I MSW PRL, formalnie część Nadwiślańskich Jednostek Wojskowych MSW. Obecnie Ośrodek Szkolenia Agencji Wywiadu.
GMINA DŹWIERZUTY
RAŃSK
- zespół dworski - zachowało się część budynków folwarcznych, m.in. czworak, obora oraz zespół budynków młyna,
- budynek dawnej mleczarni (z wysokim kominem),
- szkoła z przełomu XIX i XX w.,
- kościół ewangelicki, wybudowany w latach 1815-1817, murowany. We wnętrzu dziewiętnastowieczny ołtarz kolumnowy oraz tablice z nazwiskami żołnierzy poległych w czasie wojny z lat 1813-1814 i 1918. We wnętrzu zabytkowy żeliwny piec,
- budynek plebanii.
DŹWIERZUTY
- gotycki kościół ewangelicko-augsburski z XIV w. po pożarze z 1692 roku przebudowany. Kościół o układzie prostokąta w stylu późnogotyckim z elementami barokowymi. W szczycie prezbiterium znajduje się chorągiewka metalowa z data 1695 r. wieża trzykondygnacyjna, wzmocniona skarpami w narożnikach,
- stary cmentarz przy kościele ewangelickim - Znajduje się nam grób pastorów J. E. Kiehla, oraz Gustawa Henke, superprezbitera Friedricha Brachogela. Na terenie cmentarza obejrzeć można zabytkowe żeliwne oraz stalowe kute krzyże nagrobne, żeliwne ogrodzenia oraz unikatowe tablice z czarnej masy szklanej z ciekawym wzornictwem,
- neogotycki kościół katolicki p.w. Przenajświętszej Trójcy – wybudowany w latach 1880-1884 z czerwonej cegły, z wieżą o szpiczastym dachu. Okna zdobią maswerki, prezbiterium gwieździste sklepienie. Kropielnica pochodzi z 1874 r. W kościele zobaczyć można neogotyckie wnętrze, ołtarz główny z figurami aniołów, dwa ołtarze boczne, ambonę oraz neogotyckie witraże,
- cmentarz katolicki, położony koło kościoła.
BUDY
- zespół parkowo-dworski: pałac, zabudowania folwarczne, czworaki oraz park o charakterze parku krajobrazowego,
- budynek dworu zbudowany w połowie XIX w. W latach późniejszych był rozbudowany, architektonicznie nawiązuje do baroku i eklektyzmu.
POPOWA WOLA
- zespół dworsko–folwarczny zbudowany w połowie XIX w. Budynki gospodarcze zostały przebudowane, zachowała się jedynie oryginalna stajnia. Park, zaprojektowany przez Johanna Larassa, zachował się tylko w części północnej,
- budynek dworca kolejowego, murowany z czerwonej cegły (przy drodze do Grodzisk),
- szkoła wybudowana w 1908 r.,
- cmentarz ewangelicki znajdujący się przy drodze koło dworca kolejowego, z kwatera z okresu pierwszej wojny światowej (2 oficerów i 16 żołnierzy armii rosyjskiej).
ZALESIE
- zespół pałacowy z parkiem, wybudowany około połowy XIX w; w duchu neogotyku angielskiego, o charakterze harmonijnie łączącej elementy symetrii z urozmaiconym detalem architektonicznym, należy do najciekawszych i najlepiej zachowanych przykładów architektury reprezentacyjnej na terenie Mazur Południowych; wokół pałacu park o charakterze krajobrazowym, zaprojektowany przez Johanna Larassa w 1865 roku, wyróżniający się ciekawą kompozycją oraz rzadkimi gatunkami drzew.
MAŁSZEWKO
- spichlerz z początków XX, nawiązujący do architektury ruskiej; dwór szlachecki położony na północnym brzegu j. Małszewskiego, jeden z najstarszych majątków, swoją genezą sięgający okresu średniowiecza.
GRĄDY
- wieś szlachecka;
- dwór z XX w. z ciekawą elewacją, nakryty łamanym dachem jest przykładem dobrej architektury o formach harmonijnie nawiązujących do otaczającego go krajobrazu,
- park dworski,
- zabudowa folwarczna- częściowo zachowane, spichlerz o trzech kondygnacjach wraz z czworakami.
JABŁONKA
- park podworski o charakterze krajobrazowym, zaprojektowany przez Johanna Larassa w 1865 r.
- dwór i folwark szlachecki,
- fragment ogrodzenia z zabytkową bramą wjazdową i żeliwnymi okuciami,
- pozostałości po pałacu (zbudowany w 1859 r.) - zachowały się jedynie fundamenty. Pałac zbudowano w połowie XIX w. w stylu eklektycznym,
- murowana szkoła dwuklasowa z początku XX w., z częścią mieszkalną dla nauczyciela (obecnie budynek mieszkalny).
GMINA JEDWABNO
JEDWABNO
- willa z 1905r. przy ul. 1 Maja 59,
- domy o charakterze kamieniczek (ul. 1 Maja, ul Odrodzenia, ul. Olsztyńska),
- domy drewniane (ul. Odrodzenia, ul. Olsztyńska)
- kościół katolicki pw. św. Józefa, zbudowany w 1930 r., murowany z drewnianą wieżą, założony na planie prostokąta z trójbocznie zamkniętym prezbiterium. Dach dwuspadowy. Ołtarz główny w stylu neorenesansowym, przed ołtarzem neogotycka balustrada,
- cmentarz ewangelicki, położony po obu stronach drogi do Nidzicy, ze starymi drzewami oraz słabo zachowanymi nagrobkami.
MAŁSZEWO
- drewniana karczma z XVIII w. - założona z dwóch przylegających do siebie budynków - karczmy i stajni - wzniesiona w konstrukcji zrębowej, łączonej na jaskółczy ogon, z zachowanym starym układem komunikacyjnym wnętrza, jest jedynym tego typu obiektem zachowanym na terenie Mazur,
- młyn, przy którym rośnie pomnikowa lipa.
GMINA ŚWIĘTAJNO
ŚWIĘTAJNO
- budynki murowane z początku XX w., (ul. Dworcowa, ul. Mickiewicza, ul. Żymierskiego),
- szkoła, wybudowana po I wojnie światowej,
- kościół ewangelicki, wybudowany w latach 1918-1922,
- kościół Chrześcijan Baptystów, wybudowany w 1908 r., w zastępstwie starszej kaplicy z 1883 r., znajdującej się w Piasutnie. Zbór czynny był do 1986 r., obecnie jako filialny zboru w Szczytnie,
Obelisk - fragment dawnego pomnika, poświęconego poległym w pierwszej wojnie światowej.
PIASUTNO
- chaty mazurskie,
- szkoła polska (1931r), cmentarz ewangelicki obsadzony lipowym starodrzewiem.
SPYCHOWO
- kościół neogotycki z 1905 r. Dawniej ewangelicki obecnie katolicki pod wezwaniem Matki Boskiej Niestającej Pomocy. W wystroju wnętrza neogotycka ambona, zespół ławek oraz drewniane empory.
- budynek plebanii z początku XX w.,
- dawny cmentarz ewangelicki (za wsią),
- szkoła, zbudowana w 1931 r.
JERUTKI
- kościół filialny, do lat 80. XX w. ewangelicki, obecnie katolicki. Budowla jednonawowa o konstrukcji ryglowej, wzniesiona w 1734 r. W kościele znajdują się barokowe organy, zniekształcone współczesnymi przeróbkami. Pod empora zachodnia znajduje się wmurowana w posadzkę płyta epitafijna żony pierwszego księdza w Jerutkach z 1711 r.,
- cmentarz, częściowo zniszczony, położony przy kościele,
- pomnik poświęcony mieszkańcom parafii, poległym w czasie pierwszej wojny światowej (w murze na cmentarzu od strony drogi wiejskiej).
- plebania, wzniesiona na początku XIX w., z dachem naczułkowym,
- szkoła, położona na południe od kościoła, wybudowana w 1906 r., dwupiętrowa, murowana.
GMINA ROZOGI
KLON
- zabytkowa wieś o układzie szkatułkowym,
- katolicki kościół pw. Znalezienia Krzyża Świętego w Klonie wybudowano w 1861. Kamienna budowla, z górną częścią z czerwonej cegły. Wieża z spiczastym dachem,
- 40 chałup z końca XIX wieku jako najcenniejszy w regionie oraz w skali kraju zespołem tradycyjnej zwartej drewnianej zabudowy,
- budynek drewnianej szkoły, położony na skraju wsi, o konstrukcji zrębowej z dwuspadowym dachem.
- pomnik mieszkańców, poległych w czasie pierwszej wojny światowej, znajdujący się przed szkoła,
- cmentarz z zachowanym, historycznym układem oraz zabytkowymi nagrobkami i krzyżami.
ROZOGI
- dawny kościół ewangelicki, od 1977 r. katolicki pw. św. Marii Magdaleny, zbudowany w 1885 r. w stylu neogotyckim w miejsce dawnego, drewnianego, który spłonął w 1700r., jest to budowla z żółtej cegły, z wieżą i z nowym wyposażeniem wnętrza, szkoła zbudowana w 1898 r.,
- pomnik poległych w czasie pierwszej wojny światowej,
- cmentarz z okresu pierwszej wojny światowej.
GMINA PASYM
PASYM
- neogotycki ratusz (wybudowany w latach 1854-1855 w miejscu starszego, średniowiecznego, spalonego w 1583 r.), założony na planie kwadratu i nawiązujący do stylu klasycystycznego. Obecnie ratusz znajduje się na dużym placu - dawniej były tu ciasne uliczki z gęstą zabudową,
- neogotycki kościół pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa (katolicki) z z 1876 r. wybudowany w miejscu dawnego zamku,
- były budynek sądu (1904r.),
- wieża ciśnień (1911r.),
- budynek poczty, układ urbanistyczny,
- kapliczki zabytkowe,
- cmentarze,
- kamieniczki,
- młyn ze spichlerzem z 1902 r.,
- szkoły.
GROM
- wieś królewska,
- osiedle kochówek,
- dwa murowane z czerwonej cegły budynki (1909r.)w pobliżu torów,
- pozostałości dawnej cegielni,
- szkoła dwukondygnacyjna, murowana z czerwonej cegły (XIX/XX w.),
- cmentarz ewangelicki.
ELGANOWO
- dwór szlachecki (najstarszy na tym terenie - późnobarokowy dwór, XVIII w.); założony na rzucie prostokąta, z reprezentacyjną klatką schodową i salonem na osi, nakryty dachem mansardowym, jest jedynym zachowanym przykładem barokowej architektury dworskiej na terenie południowych Mazur. Otaczający go niegdyś park zachowany obecnie w stanie szczątkowym. Przy dworze dawne zabudowanie folwarczne.
TYLKOWO
- budownictwo murowane z końca XIX w.,
- szkoła murowana z czerwonej cegły(XIX/XX w.),
- dawny zespół młyński (spichlerz, młyn, urządzenia oraz młynarzówka) z początku XX w.
GMINA WIELBARK
WIELBARK
- kościół ewangelicki, dawna świątynia wybudowana w 1721r., został rozebrany w 1819r., a w latach 1823-1827 wybudowano nowy kościół,
- neogotycki kościół katolicki pw. św. Jana Nepomucena, wybudowany w latach 1879-1880. Strop na drewnianych podciągach i kroksztynach, wyposażenie neogotyckie, witraże wykonane w latach 60. XX w. przez Stanisława Pawlisza z Poznania,
- neogotycka kapliczka z 1885 r. (obok kościoła), z czerwonej cegły, z marmurową tabliczką i napisem "Pod Twoją Obronę uciekamy się Primo annivers. Dedicat hujus Ecclesiae s. tit. s. Joannis Nep. Dom. infr. Oct. SS. App. Petri et Pauli 1885",
- cmentarz wojenny (droga na Jedwabno) z mogiłami 399 żołnierzy armii niemieckiej i rosyjskiej, którzy zmarli w miejscowym lazarecie (był w kościele ewangelickim),
- cmentarz wojenny (w lesie) dla żołnierzy zmarłych głównie na cholerę (145 żołnierzy głównie armii rosyjskiej),
- pomnik generała Samsonowa- kilka kilometrów za Wielbarkiem.
WESOŁOWO
- zabytkowa, murowana zabudowa w układzie ulicówki z początku XX w.,
- drewniane chałupy z końca XIX w.,
- dawna szkoła (obecnie mieszkanie prywatne) z przełomu XIX i XX w.,
- leśniczówka, znajdująca się na skraju wsi,
- dawny cmentarz ewangelicki.
LESINY WIELKIE
- kościół katolicki p.w. Niepokalanego Poczęcia NPM, wybudowany w 1859 - budowla eklektyczna z elementami angielskiego neogotyku. Kościół założony na planie wydłużonego prostokąta, z wieżą od zachodniej strony oraz trójbocznym prezbiterium od wschodu. Wnętrze świątyni z wyposażeniem neogotyckim z końca XIX w., ołtarz główny i dwa ołtarze boczne, ambona (z intrawersowanymi symbolami czterech ewangelistów), chór, stacje drogi krzyżowej oraz ławki i konfesjonały,
- plebania z końca XIX w, murowana i otynkowana, z wieżyczkami wieńczącymi narożniki,
- grób ks. Józefa Temmsa- proboszcza parafii w Lesinach, zm. w 1882 r., z zabytkowym żeliwnym krzyżem, znajdujący się za prezbiterium,
- stary cmentarz parafialny (katolicki),
- cmentarz ewangelicki (za wsią) z kwatera z okresu pierwszej wojny światowej,
z pochowanymi 5 żołnierzami armii niemieckiej i dwoma żołnierzami armii rosyjskiej.
